Ñe’etéva ñemboheko: características del verbo en castellano y guaraní

El verbo: características y ejemplos

Ñe’etéva (Parte 1)
Ñe’etéva (Parte 1)Archivo, ABC Color

Ñemboheko

- Ñe’ẽtéva oiko peteĩ ñe’ẽpy rehe oñembojoajúramo ñe’ẽky (mboyvegua térã upeiguáva), omoambuéva chupe. Ñe’ẽtéva ikatu oguereko: ñe’ẽ’apoha (ijapoha), hi’ára, hetepy, heko ha hekokatu.

Tembiecharã: Akese.

a= ñe’ẽky mboyvegua.

Todos los beneficios, en un solo lugar Descubrí donde te conviene comprar hoy

ke= ñe’ẽpy.

se= ñe’ẽky rireguáva.

Características

El verbo está formado por un lexema y uno o varios morfemas (prefijos o sufijos), que señalan sus accidentes. Los accidentes del verbo son: voz, tiempo, aspecto, modo y grado.

Ejemplo: Akese (quiero dormir).

a= morfema prefijo.

ke= lexema.

se= morfema sufijo.

- Ñe’ẽtéva mosusũmbyre oraha ñe’ẽky mboyvegua ha upeigua ojoajúva hese ha omoañetéva pe ñe’ẽ, omoĩnguévo ñe’ẽtévaicha. Ñe’ẽky papy ha avaite rehegua: a, re o, ja (ña), ro, pe, o.

El verbo conjugado posee un prefijo de número y persona anexado al lexema, por el cual convierte un lexema en un verbo. Los prefijos de número y persona son: a, re o, ja (ña), ro, pe, o.

Tembiecharã:

Ñe’etéva (Parte 1)
Ñe’etéva (Parte 1)
Ñe’etéva (Parte 1)
Ñe’etéva (Parte 1)

- Umi ñe’ẽky papy ha avaite rehegua ojoguerahava’erã ava oñeñe’ẽha reheve.

Los prefijos de número y persona deben estar en concordancia con el sujeto.

Tembiecharã:

Che ake.

[ Che ]

Teroñe’ẽ. Ava peteĩha papyteĩva.

ake

Ava peteĩha papyteĩva.

Ejemplo:

Che ake (yo duermo).

[ Che ]

Sujeto. Primera persona del singular.

ake

Primera persona del singular.

- Ñemosusũme ava mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe, peteĩchante.

Tembiecharã:

Oguata ha’e. Oguata ha’ekuéra.

La flexión de la tercera persona es único para el singular y el plural.

Ejemplo:

Oke ha’e (duerme él). Oke ha’ekuéra (duermen ellos).

- Mokõiháicha ikatu oje’e ava peteĩha ipapyetáva: ojeporúramo “ñande” omoinge pe máva oporohendúvape tapicha oñeñe’ẽvape, ha “ore” katu omboyke chupe.

Tembiecharã:

Ñande japáyta. (Peteĩha avaite papyeta ogueroikéva).

Ore ropáyta. (Peteĩha avaite papyeta ogueroike’ỹva).

Existen dos formas de manifestar la primera persona del plural: con el pronombre «ñande», que incluye al receptor o receptores y con el pronombre «ore», que los excluye.

Ejemplos:

Ñande japáyta: nosotros vamos a despertarnos. (Primera persona del plural, incluye al interlocutor).

Ore ropáyta: nosotros vamos a despertarnos. (Primera persona del plural, excluye al interlocutor).

- Ipu porãve hag̃ua, umi ñe’ẽpy rehe oñembojoaju ñe’ẽky, ojehecharaẽva’erã jurugua térã tĩguápa.

Tembiecharã:

Japáy________Ñañemonde

Opaypa______Oñemondemba

Por armonización, para adicionar a los lexemas los distintos morfemas se debe tener en cuenta si son orales o nasales.

Ejemplos:

Japáy (nos despertamos)

Opaypa (se despiertan todos)

Ñañemonde (nos vestimos)

Oñemondemba (se visten todos).

Fuente: - Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ (GÑR). (2018). Academia de la Lengua Guaraní. (ALG). Guarani Ñe’ẽtekuaa. Asunción, Paraguay.